Кенесары Хан ауылы Жамантұз, Александровка – Ақмола облысының Щучье ауданынндағы ауыл, Кенесары ауылдық әкімшілік округінің орталығы. Аудан орталығы – Шучинск қаласынан солтүстік-батысқа қарай 35 км жерде, Қылшықты өзенінің сол жағалауындағы әр түрлі астық тұқымдас шөптер өскен қиыршық тасты қара топырақты дала белдемінде орналасқан. Тұрғыны 1,8 мың адам (1999). Іргесін 1879 жылы Хан ауылы орнына қаланған. 1957 жылдан “Жамантұз” астық шаруашылығы, 1976 жылдан “Жамантұз” ет өндіру бағытындағы кеңшардың орталығы болып келді. Оның негізінде ЖШС, шаруа қожалықтары құрылды. Орта мектеп, 2 клуб, кітапхана, фельдшер-акушерлік пункт, т.б. мекемелер бар. Тұрғындары көрші елді мекендермен т.ж. және автомобиль жолдары арқылы қатынасады.

Кенесары хан ұрпақтары

Кенесары хан ұрпақтары – Кенесары хан әулетінің шежіресі. Кенесары ханның бәйбішесі Күнімжан ханымнан (арғын руының қызы) үш ұл туады: Жапар, Тайшық, Ахмет. Екінші әйелі Жаңыл ханымнан бес ұл туады: Құмар (кейбір деректерде Омар), Әбубәкір, Құсман (Осман), Сыздық, Жақшы (Жегей) (бұл мәліметтер Әзімхан Кенесариннің отбасылық архивінен алынған). Кенесарының үлкен ұлы Жапар Ресей империясы әскерлерімен болған соғыста тұтқынға түсіп, көп жыл айдауда болады. Ақырында Бекет батырмен бірге тұтқыннан қашып келеді. Денсаулығы нашарлағандықтан көп кешікпей қайтыс болады. Кенесарының ұлы Сыздық сұлтан (1839 – 1910) әке жолын қуып, Ресей империясына қарсы күресті. Тайшық пен Ахмет сұлтандар амалсыз патша үкіметіне барып қызметке тұрады. Қоқандықтармен болған бір соғыста Тайшық сұлтан қатты жарақаттанып, қайтыс болады. Ахмет сұлтан алғашында Шу бойындағы қазақ, қырғыз елдерін Қоқан шапқыншылығынан қорғап тұрады. Шымкент уезі ашылған соң Ахмет сұлтан онда уезд басшысынан үшінші жәрдемшісі болып тағайындалып, осы жұмыста 20 жыл істейді. Қазақ руларымен патша әкімш. арасындағы қатынастарды реттеп тұрады. Ахмет сұлтан 46 жасында қайтыс болды. Ахмет сұлтанның ұлдары Смайыл, Ыбырай, Мұқан, Әзімжан, Шірінхан. Ахмет сұлтанның ұлдарының ішінде ең белгілісі Әзімхан Кенесарин (1878 – 37) Алашорда партиясын құрушылардың қатарында болған, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1996 ж. толығымен ақталды. Әзімханның ұлдары: Натай, Мұхамедхан, Мадияр, Тәуке, қыздары: Хамида, Напуса, Аян, Баян. КСРО-ға еңбек сіңірген геолог, геология-минерал ғылымдарының докторы, гидрогеолог, Өзбекстан ҒА-ның корреспондент мүшесі Натай Әзімханұлы Кенесарин кезінде бабасының атын алып жүргені үшін қуғындалып, Қазақстаннан қоныс аударуға мәжбүр болған. Кенесарының Әбубәкір атты ұлының шөбересі, ұстаз әрі домбырашы, өнер қайраткері Файзолла Үрімізов пен жиендері арасынан Кеңес Одағының Батыры <Александр Гаврилович Моисеевский сынды генерал шықты.

Кенесары әскерлерінің жеке отрядтарын басқарғандар арасында үш қазақ жүзінің халық арасында есімдері белгілі батырларын кездестіреміз: Наурызбай, Ағыбай, Иман, Жанайдар, Басықара, Жеке батыр (Төлеубай), Бұқарбай, Таймас, Мәнжі, Сұраншы, т.б.

Кенесары әскерінің даңқты қолбасшысы болған адам – Ақжолтай Ағыбай батыр. Ағыбай тағдырының Кенесары, Наурызбай бастаған қозғалыспен біте қайнасқаны соншалық – олар туралы әңгімені жеке дара айту қиын. Бұлардың қай-қайсына да айтылған сөздер бір арнаға сарқып құя береді және ол аңыз ешқашан таусылмайды. Өйткені мұның бәрі қазақ халқының азаттығы туралы мәңгілік арманның ұлы желісіне жалғасатын сырлар мен мұңдар.

Белгілі ақын Жеңіс Қашқыновтың «Ақжолтай Ағыбай батыр» атты тарихи очеркінде (Алматы, Балауса, 1996, 64 бет) мынадай қызық деректер келтірілген: «Алашорда партиясының көсемі Әлихан Бөкейханов «өтіп бара жатқан, әдейі келген жолаушылардың ойлары мен тілектері жазылып қалсын» деп, кезінде Ағыбай күмбезінің ішінде альбом ашыпты. Сол альбом да, кейін Қаныш Сатпаев пен Әлкей Марғұлан ашқан екінші альбом да жоғалып кеткен. Кейінгі ашылған альбомға зиялы қауымның ізгі тілектері жазылған. Ағыбайдың асында тойға барған қонақтармен бірге мен де «Хан Кене – Ер Ағыбай» деген өлеңімді сол альбомға жазып қалдырдым.

«О, Хан Кене!

Таптады жау ата жұрт, салтыңды да,

Жан қысылып, кеудеде алқынды ма.

Күш жұмсадың жинауға біріктіріп,

Шашыраған тарыдай халқыңды да.

Басыңды алтын тіктің де күніне өлім,

Рахатын көрмедің дүниенің,

Қазағыңды тәуелсіз ел етуге,

Ат үстінде өткіздің өмір сүріп.

Кәпірдің де негіз бар қорқуында,

Жолбарыстай жүрдің сен жортуылда.

Қорқау қасқыр сияқты бұқпантайлап,

Ездер тұрды патшаның қолтығында.

Бұлт қойылып еркіндік аспанында,

Алай-түлей болды әлем қас қағымда.

Сәл осалдық танытсаң айбат қылмай,

Тұрды жауын құзғындай бас салуға.

Халқың үшін қажымай қайрат қылып,

Жауға шаптың атқа да жайдақ мініп.

Тіршілікте жаныңа тыным бермей,

Арыстандай мерт болдың айға атылып.

Қазағыңа қашан да берді ме ерік,

Қасиетті өртеді жерді келіп.

Бүгінгі күн ұл-қызың марқаяды,

Сен аңсаған тәуелсіз елді көріп.

Кешті халқың не сұмдық, сұрқияны,

Мешеуліктің торлады бұлты ұяны.

Өз алдына ел болып, отау тіккен,

Тәуелсіздік көңілге нұр құяды.

...Ағыбай бас батыры хан Кененің,

Жорықта күш қайратын салды өнерін.

Қызғыштай қорғай білді кең даласын,

Кемедей қайрылып қалған елін.

Арбасқан өмір, өлім, қатал сынға,

Бел шешіп түсті батыл, жата алсын ба.

- Ағыбай жолы болғыш бас батырым,

Ақжолтай – депті Кене, - аталсын да!

Жанары қыран құстай шашқан жалын,

Жорықта көп сынады жастай бағын.

Айырылып хан Кенедей серігінен,

Өкініп тістей берген бас бармағын.

Батырдың қапаланар жөні бар-ды,

Төтелеп төске салған жолы қалды.

Ұлтандай иеленер жер бұйырмай,

Ақ патша, жандайшаптар бөліп алды.

Көрсетті қаһар төгіп күш қаттыға,

Жауына тіршілікте ұстатты ма.

Шұбыртпалы Ағыбай атанса да,

Көрді ғой қағы мен қыспақты да.

Кешегім сағымдай боп бұлдыр қалып,

Туды ғой аңсап күткен күн бір жарық.

Елтаңбам арайлана жарқырайды,

Әнұран көкті керней күмбір қағып.

Теңіздей ашық аспан мөлдірейді,

Қазағым тыныштықты мол тілейді.

Хан Кене, Ер Ағыбай арман еткен,

Тәуелсіздік жалауы желбірейді.

Танытып бар әлемге қазақ атын,

Ел басында Нұрсұлтан азаматым.

Көзі ашық, көңілі ояу өсті ұрпағың,

Тарихтың жаңа бетін жаза алатын».

Ақжолтай Ағыбай батыр 1885 жылы Балқаш көлінде Тасарал қамалында қайтыс болды. Аты аңызға айналған батырдың денесін Түркістан жағына Қожа Ахмет Иассауи кесенесіне қоюға орыс отаршылдары қарсылық білдірген.

Рәшит Кәренов «Ерлерде Кенекеме кім бар жеткен?!»

Азия Транзит №8(29) тамыз 2002