Шайқастар Басып шығару
30.09.2011 06:31

Тәуелсіздік ойын оятқан. Кенесарының Қараөткелді шабуы

 

Қазақтың ұлт-азаттық қозғалыстарының ішінде Кенесары көтерілісі ерекше орын алады. Оның өзге қозғалыстардан айрықшалығы – саяси бағдарламасының болуында. Мәселен, Қазақ хандығын қайта жаңғырту, Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы қарым-қатынасты Абылай кезеңіндегі шектеулі протекторат қалпында сақтап қалу, Түркістан, Арал маңы мен Жетісуді иелене бастаған Қоқан мен Хиуаға тойтарыс беру т.б. Ендеше біз Кенесары қозғалысын бағалауда әлі де кеңестік замандағы идеология таңған танымнан шығып, оны ұлттық мемлекет үшін ұлы күрес есебінде бағалауымыз қажет.
Кенесары қозғалысына қатысты қазақ шежіресінде ерекше айтылатын оқиғалардың бірі – көтерілісшілердің Қараөткел бекінісін шабуы. Қазақ «Қараөткел» деп атайтын бұл бекініс Ресей құжаттарында «Ақмола» деген атаумен белгілі. Біз бұл мақалада қос атауын қатар қолдана береміз. Бұл мәселенің өзіндік тарихы бар, әрі ол 1832 жылы Тайтөбеде ашылған Ақмола дуанының Қараөткелге көшуіне байланысты оқиғалармен байланысты. Бұл жеке бір мақалаға татитын әңгіме.
Жалпы Қараөткел өңірінің тарихында толып жатқан беймәлім немесе сыры толық ашылмаған оқиғалар жетерлік. Жаңа ғана қанат жая бастаған көтерілістің алғашқы ірі қарқынды қарекеті болған Қараөткелге шабуыл тарихшылар тарапынан терең үңілуді талап етеді. Себебі осы күнге дейін, өкініштісі, шабуылдың дәл қай уақытта жасалғаны да белгісіз болып келді.
Е.Бекмахановтың «Казахстан в 20-40 гг.ХІХ века» монографиялық еңбегінде «1838 жылдың 7 тамызында таң атарда бекініске қиян-кескі тіке шабуыл басталды. Мергендер садақтарының жебелеріне майға былғанған шүберектерді бекітіп, оны жағып атты. Барлық құрылыстар өртеліп жіберілді» деп жазады. Кенесарының Ақмола бекінісін өртегені рас, бірақ шабуыл 7 тамызда емес, 25-26 мамырда болғанын анықтаймыз. Осыған дейін Ресей әскерлерімен бірнеше рет шайқасып үлгерген Кенесары әскерінің шабуылға Ақмоланы таңдауы да бекер емес. Бұл жерде Ақмоланың тек қазақ көшпелі шаруашылығының маңызды орталығы ғана емес, сонымен бірге қазақтың хан-төрелеріне қоныс болғанын да есепке алу керек сияқты.

Ақмола өңірі – қазақ хандарына мекен болған жер. 1825 жылғы Демидов жазбаларында «По р.Нура вниз до р.Ишима к тому месту, где, по показаниям Шангина и Назарова, обе реки сии и теперь уже почти соединяются, где у горы Ак-Мулы кочует известный в степях хан Вали...» деген мәліметтер бар. Ақмоланың теріскейінде Бұланды Моншақ (Макинка мен Алексеев арасы) аталатын шөбі шүйгін, нулы, шалғынды алқап бар. Осы алқаптағы белгілі үлкен көлдердің бірі – Жарлы көл. 1901 жылы Ақмола уезінде жерді пайдалануды зерттеген Васильев деген маман: «В Пермской губернии, выходцами из которой положено в 1889 году основание п.Никольскому давно слухи ходили про ханские земли. Крестьяне рассказывают: «Хан тут жил какой-то, сказывают: всеми этими землями заведывал...Будто он, хан ли, царь ли, кто его знает, а был у них тоже земледержавец, король, киргизами (қазақ-Ж.А.) правил. Кайсар ли, Кенсар ли звали его. В Верном дворец его был. Постепенно сюда народ русский подвигался. Перва Макенкое населились, а потом Половинное, село большое Курганского уезда...» деген ауыз екі мәліметті жазған екен. Өзі шала сауатты орыс мұжығынан ғылыми дәлдікті, қазақты сыйлауды талап ету мүмкін емес, дегенмен ХХ ғасырдың басында өздерінің бос жерді емес, ханы мен қарасы бар елдің жерін иеленіп жатқаны қараңғы мұжықтың да санасына жеткені тарихи дерек түрінде көрініс тапқан. Қазақ жерін құнсыздандыру, қазақты өз жерінен жатсындыру Кеңес дәуірінде іске асты.

Ақмола өлкесіне танымал өлкетанушы Клара Әмірқызы осы бір деректі алға тарта отырып «Кенесары ханның жас шағындағы алғашқы отау тіккен қонысы осы Жарлыкөлдің жағасындағы Жарлы ауылы болды ма екен ?» деп бізге бір сұрақтың шетін шығарып еді. Өкініштісі, Есіл мен Нұра арасындағы ғажайып тарихи деректер ғылым назарынан тыс қалып келеді. Бүгінгі күні ауыз екі мәліметтер беретін жады зерек ақсақалдар да жоқ. Осы мәселелерді ескере отырып әлі күнге дұрыс ашылмаған тарихи оқиғалардың бірі Кенесарының Қараөткелді шабуын баяндап көрейік. 1822 жылғы шыққан, қазақ арасында «Жаңа низам» аталған «Устав о сибирских киргизах» жарғысына сәйкес 1832 жылы 22 тамызда Ақмола дуаны ашылды. Осыған орай Тайтөбенің солтүстік қапталынан кигіз үйлер тігіліп, мереке-думан өтеді. Ақмола деп қазақ осы Тайтөбенің басындағы ғұн дәуірінен қалған ескі құрылысты атайтын. Маңайдан Ақмоланың алғашқы аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы бастап келеген Тоқа, Тінәлі, Қаракесек, Төртуыл, Ораз Темеш, Бөрші, Айтқожа, Тама, Алшын-Жағалбайлы, Алтай, Тарақты, Қарпық болыстары сый-сияпаттарын алып, бәйгені қызықтап елдеріне қайтты. Ақмола дуанының ең алдымен Тайтөбеде ашылғаны, сол себептен оның Ақмола атанғаны мәлім, ал не себептен дуан орталығы қазіргі орнына, яғни Қараөткелге көшірілгенін көпшілік біле бермейді. Біздің қариялар осы мәселені Қоңырқұлжа сұлтанмен ұстасып, Нұра жағасынан бекініс салуға қарсылық жасаған ағайынды Сейтен, Тайжан Азынабай ұлдарымен байланыстырады.

Ақмоладан Қараөткелге қоныс аударған дуан Есілдің оң жағасынан орын таңдады. Подполковник Шубиннің Омбы облысының бастығы генерал-лейтенант де Сент-Лоранға Ақмола сыртқы округін ашу туралы 1830 жылғы баянатында бұл жөнінде мынадай дерек бар: «Место сие состоит над самой рекою Ишима, и оно безопасно от наводнения во время весны, где весьма можно свободно расположить построение казенных зданий и подле онаго пролегает караванная дорога, по которой из всех мест как то – Бухарии, Ташкении, Кокании, с Семи рек и прочих азиатских владений проходят торговцы с караванами на Петропавловск и из оного в те владения. Караваны сии имеют всегда при урочище Карауткуль, которое отстоит от предпологаемого места только в 4 верстах. Они находятся тут по одному месяцу, а иногда и с половиною, разменивают один другому свои товары и напоследок так случается, что некоторые сбыв избыток свой или товар возвращаются в свои отечества».

Қазіргі Қараөткел Қорғалжын жолына шығар ауызда орналасқан Есілдің баяу бұлықсып, жайыла ағып қайраңдаған тұсы. Қараөткел мен бекіністің арасында Шұбардың жары бар. Орыстар «речка Чубаровка» дейді. Бекініске орын таңдаған уақытта да бірнеше мәселе ескеріледі. Оның біріншісі өзен тасыған уақытта құрылыстардың су астында қалып қоймауы, екіншісі сыртқы жаудан қорғануға ыңғайлы табиғи қалқаның болуы т.б. Ақмола бекінісін салғанда да Есілдің дәл жағасынан салмай, құрылысшылар Шұбардың жарын оңстүстігінен қалқа қылып, қазық қаққан. Сонымен бірге ерсілі-қарсылы жолаушыдан арылмайтын өткелден сәл алысқа орналасқанды жөн көрген, бірақ өткелдегі сауданы бақылауды ұстаған. Дуан орталығын салған инженер-подпоручик Попов бастаған құрылысшылар Ащыөзекті де мүмкіндігі келгенше ескеруге тырысқан. Орыстар ертеде Соляная балка, кеңес заманында Гребной канал, қазіргі уақытта Ақбұлақ атанып жүрген осы терең өзек солтүстік-шығыс жақтан табиғи шеп сияқты.

Деректерге қарағанда Ақмоланы шабуға дайындық ертеден басталған. Есіл мен Нұра арасындағы шүйгінді алқап – Сарыарқа қазақтарының ең қымбат қазынасы. Ерте кезде Есілдің суы да арнасынан асып-тасып жатқанын, жағасы тоғай, көк шалғын болғанын қазақтың ауыз әдебиетінен білеміз. Кенесары ханның жанында болған Досқожа жырау көтерілісшілер Сарыарқадан Жетісуға қарай ауғанда:

 

Бұл қоныстан кеткен соң,
Көреміз бе, дүние-ай,
Мына жатқан Есілдің,
Көк орай тартқан өзенін ?!-

деп жылап қоштасатын өзені осы Есіл.
1837 жылы көктемде Кенесары аз ғана жасағымен Түркістан өңірінен Ақмола округінің шекарасына келіп жетеді. Қазақтар оның туының астына жаппай ағыла бастайды. Жекеленген жасақтардың басында Кенесарының жақын туыстары – Наурызбай, Әбілғазы, Бопай ханымдармен бірге халық батырлары – Ағыбай, Жанайдар, Иман, Жоламан, Бұқарбай тұрды. Кенесары бастаған көтерілісті Сарыарқаның атақты байлары Азынабай, Сапақ, Алдажұман, т.б. қолдады. Сондай-ақ әрі өз мүдделерін көздеп, әрі Кенесарыдан қорыққандықтан орыс қызметіндегі сұлтандар мен билер де көтерілістің алғашқы кезеңдерінде қосылғандай сыңай танытты.
Кенесары 1837 жылы Чириковтың жазалаушы отрядының бетін қайтарып, Симоновтың жазалаушы әскерін шөлге қамап, Рытовтың отрядын талқандады, сөйтіп қол астына Ақмола, Қарқаралы және Баянауыл округтерінің аумағын қаратты. 1838 жылдың басында бытыраған қазақ жасақтары Кенесарының қол астына бірігеді. Көктемде ол Батыс Сібірдің губернаторы Горчаковқа Ресей өкіметінің саясатына қарсы арнайы қарсылық хатымен елші жібереді, қазақ аумағындағы Ақмола сияқты бекіністерді жоюды, тартып алынған жайылымдарды қайтаруды талап етеді. Сұлтанның жіберген өкілдерін жазалаушылар орта жолда ұстап алады, содан кейін Кенесары Ресейге қарсы қарекетке белсене кіріседі.
1838 жылы мамыр айының 20-сы шамасында Кенесарының әскерлері Ақмола бекінісінің түбінде шоғырлануы осы себепті. Саққұлақ шешеннің шежіресіне қарағанда Кенесары қолы Ақмолаға қаржас ауылдары арқылы келген. Бұл шамасы Шорманның Қаракөлі аталатын жерлер болса керек. Бұл көл Нияз тауларының баурайында. Нияз тауларынан Есіл өз бастауын алады. Егер қалың көш Ақмолаға тіке тартса, шамамен 50-60 шақырым, яғни бір күндік жол. Қаржас Азынабайдың Сейтен, Тайжан деген Кенесарыны жақтаған балаларының жері Есілдің бойында Жалғызағаш екен
Шежіреде: «Сол күн бейсенбі еді. Қаржас ауатын бетіне қарай қозғалды. Өсіп-өнген жерді қию қайдан оңай болсын...Ел улап-шулап, азан-қазан болып жатыр...Күн бата қол тұс-тұстан ала туды көтеріп, Қаржасты аударып ала жөнелді...Түн бойы жүріп отырып, күн шығып келе жатқан кезде, қол тынығуға түсті. Кенесары бар қолды жинап алып, «Ақмола қаласына жақындадық, менің ойым қаланы шауып, сұлтаны Қоңырқұлжаны өлтірмек. Сендер өз ойларыңды айтыңдар» деп әмір ескертті» дейді. Қарапайым есеппен жылдам жүрген көш бір түнде 50 шақырым жолды еңсеріп тастауы әбден мүмкін.
Адам мен мал осы жерде тынығып алған соң алға жылжыған көш қалаға жақындағанда тағы да тоқтап, жауынгер жағы сапқа тұрды. Бұл 25 мамыр күні болуға тиісті. Кенесарының бұйрығымен «сап үшке бөлініп, әрқайсысы бір-бір төбенің басына шоғырланды». Бірінші қолға бекініске Қызылжардан келетін қаражол жағынан тиюге бұйрық берілді. Ол жасаққа Ағыбай батыр қолбасы сайланды. Жалпы Ағыбай Кенесары әскерінің ішінде «батыр басы» деген атақпен белгілі, яғни бас қолбасшы саналды.
Екінші қолды Басықара батыр басқарып, ол Қараөткелді шығыс жағынан шабуылдады. Негізгі әскер «Ұлы ту» аталып, ол Есілді жағалай Ақмоланың түстік-шығыс жағынан шабуылдайтын болды.
Саққұлақ шежіресінде Кенесары өзі де, оның соңына ерген елдің көпшілігі, оның ішінде қопарыла көшкен қаржас қолы да осы Ұлы туда болған делінеді.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жинаған қазақтың ауыз екі деректерінің бірінде Тайтөбенің басында тұрып Кенесары күлдір-мамай мылтығымен орыстың қарауылшысын атып өлтірді делінген. Бұл бұдан әрі екі жақтың да соғысуға шарт түйінгенін білдіреді. Ханның кеңесі ақылдаса келе Кенесарыға ерген бейбіт елді Күйгенжардың өткелінен өткізу туралы шешім қабылдады. Шежіреде бұл өткел «қуандықтың өткелі» аталады және оның Күйгенжар атануы Кенесарының осы жолғы шабуылымен тікелей байланысты-мыс: «Шеру тартып жүріп келеміз. Мал мен жанды көшті бірінші өткелден өткіздік. Жардың жағасына салынған маңгөз үйлер, барақтар бар екен. Соларды өртеп, бірен-саран малын малға қосып алдық. Есілдің жарына міне біткен тал жанғанда өзен жанып жатқан сықылды көрінді. Бұл өткелдің осы күнгі «Күйген жар» атанып кетуінің себебі осыдан еді» .
Бұдан әрі «Ұлы ту» өзенді қуалай бекініске қарай бет түзейді: «Қараөткелге жақындап әудем жер келгенде алдымыздан атылған мылтық күркіреген күндей шатырлатып күрсілдете бастады. Онымен қатар, тізілген солдаттың қарасы да көрінді». Егер бекініс Қараөткелден төрт шақырымдай жерде деп есептесек бекіністі қорғаушылар қазақтарды қалаға жақындатпай-ақ өткел түбінен қарсы алуы мүмкін. Осы жерде кәрі-құртаң, қойшы-жалшы, жас бала Есілден өткізіледі де, жауынгерлер Наурызбайдың бастауымен өткелдің қала жағынан шеп болып тұрды делінеді.
Кенесары қолы жан-жақтан бекіністі қоршаған уақытта Қызылжардағы Ресейдің әскербасыларына хабар бермек ниетпен Қоңырқұлжа боз арғымағына казак-орыстардың бірін мінгізіп аттандырды: «Қараөткелге өрт салған күні бір орыс мінген Қоңырқұлжаның боз арғымағы таңертең Қараөткелден шығып, күн бата Қызылжарға барыпты. Екі арасы бес жүз шақырым деседі». Бірақ Ақмола дуанының аға сұлтаны Қоңырқұлжаның белсенді қимылынан шошып қалған Чириков оған сенімсіздік білдіріп, оны тұтқындап, үш казак-орысты күзетіне қойды. Бір жағынан Қоңырқұлжаның казак-орыс арасында бекіністің ішінде болуы оның жанын сақтап қалған болуы керек. Шабуылдаушылардың ішінде Қоңырқұлжаға жаны қас небір батырлар болатын, олардың қолына түскенде аға сұлтанның талқаны таусылушы еді.
Бекініске күншығыстан шабуылдаған Қыпшақ Басығара батырдың дәл қай жерде оққа ұшқаны белгісіз. Бұл оқиға бекініске жетпей болған сияқты. Саққұлақ шежіресінде: «Қолдың келе жатқанын біліп, қарсы шыққан солдаттар төбенің үстінен тұрып атты. Бір ұзынша біткен төбе екен. Осыны тұрақ қылып алыпты. Бұлар жоғарыдан атып беттетпей жыға берген соң, батыр лап қойып, араласуға бұйырды. Батырдың өзі алдында еді, атысып отырып, адырға шықтық. Сол жерде өзі оққа ұшты. Қалған қол бытырап қырдан қайта түсті. Біздің оғымыз жетпейді. Олардікі алыстан тиеді».
Саққұлақ шежіресінде сипатталатын көлденең адыр Бидайық деген төбе Ақмолаға Қарағанды жақтан келгенде алдыңыздан шығады. Саққұлақ шежіресінде бұл адыр осы шабуылдың құрметіне Басықара атанды дейді, бірақ бүгінгі күні оның атын атап, түсін түстеп жүрген ешкім болмағандықтан бәрі ұмытылған. Төбе басында қалған Басығара батырдың денесін Тама Танаш батыр алып шықты дейді Мәшһүр шежіресі: «Басқа шапқан батырлардан Қыпшақ Басығара батырға оқ тиіп, қан майданда қала берген екен. Тама Танаш батыр Басығарамен құшақтасқан дос екен:
– Өлсем өлейін, Басығарамен сүйегім бір жерде қалсын! – деп, қайта шауып барып, батырды алдына алып өңгеріп келгенде, Кенесары хан айтқан екен: «Дос болсаң Тама Танаш батырмен дос бол!» деп. Көп заманша бұл сөз жұрт аузында қалды».
Басығара батыр өлгеннен кейін шығыс тараптағы жасаққа Кенесары хан жанындағы кеңес Наурызбай батырды жібереді, Ұлы қолға жетекшілікті Тайжан батыр жүргізді дейді.
Ақмола бекінісіне солтүстік жағынан тиген Ағыбай жасағы Қызылжарға поштаны жеткізіп, енді жағасы жайлауда, бейқам келе жатқан урядник Пириденов бастаған тоғыз казак-орысты Ақмола бекінісінің қорғаушыларының көз алдында жусатып салады. «Истреблены варварами в виду всех живших тогда в Акмоллах, т.е. самого Чирикова, чиновников, казаков и прочих». Деректерге қарағанда бекіністе ол кезде жүзге жақын казак-орыстың әскері болған, олардан басқа да қарулы қызметкерлер болған делінеді.
Почта күзетіндегі казак-орыстардың басшысы соңынан қуған қазақтардан қашып келе жатқанында, Ақмола бекінісінің дәл түбінде, Есіл өзенінің жағасында, бекіністің қорғаушыларына ондаған сажын жер қалғанында өлтірілді. Оның өлім халіндегі жанталас айқайы бекінісіке естіліп тұрады. Осы кез Ақмола отрядының басшысы есауыл Чириков дуандағы әйелдерге Құдай тағаладан «жаудан қорғай көр!» деп дұға оқытқызып үрейі ұшып тұрды дейді.
«1838 жылы 26 мамыр күні таң ата екінші шабуыл басталып, солдат атып отырып қалаға кірді, соңынан «Абылайлап» жер жаңғырықтырып қол да кірді. «Ұлы сәскенің кезінде Ұлы қолмен бірге шығыс жақтан Наурызбай, солтүстіктен Ағыбай батыр қолдары қалаға бір мезгілде кірді» дейді Саққұлақ шежіресі.
Қаланың сыртында қорған болғанын Мәшһүр шежіресіндегі мына бір деректен аңғаруға болады: «Қараөткелді қамағанда...Тама Танаш батыр бір шапанды майға бұлғап-бұлғап алып, бір шетін отқа жандырып, найзасының ұшымен көтеріп барып, атып тұрған оқты керек қылмастан, апарып тастай берген екен». Бұл бекіністің қамалы болғанын көрсетсе керек. Чириковтің жоғарыға жолдаған баянатында бекініс ішіндегі тілмаш А.Чанышевтың, урядник А.Морожниковтың, казактар П.Таңататаров пен И.Алексиевскийдің т.б. ағаш үйлердің өртеніп кеткені жазылады. Бекініс маңындағы малдың бәрі көтерілісшілердің қолына түскені онсыз да белгілі.
Шабуылшылар казармадан басқа құрылыстың бәрі алған, көпшілігі өртенген. Казак-орыстар казармаға тығылып, көтерілісшілерді оқпен жасқап жолатпай қояды. Қазақ қолы өрт құшағындағы бекіністен қолдарына түскен нәрсені алып Есілге қарай шегініп, Қараөткелден әрі өте шықты. Қала тұрғындарының ішінен көтерілісшілердің қолына тірідей олжа болған екі орыс қана.
Осыдан кейін мың қаралы көтерілісші Қоңырқұлжаның жылқысын алуға аттанады. Жасақ сұлтанның он екі мың жылқысын бір тайын шашау шығармастан қопарып алып, таң ата ханның малына қосады.
Бұдан кейін күз бойы қазақтар Ресейге жақтас сұлтандардың ауылдарын тонап, байланыс тораптарын үзіп, приказдарға, пикеттерге және разъездерге жүйелі шабуыл жасайды. Күзде Кенесары ауылдары Торғай мен Ырғыз бойына кетеді. Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтеріліс кезінде қазақтардың Ресей бекіністеріне талай шабуылдағанын білеміз. Олардың ішінде Ақтауға, Елизаветинка (Адырлы) т.б. аталады. Бірақ бекініске шабу әскери дәстүрлері Ақмоладан басталады және сол жолы көтерілісшілер бекінген жауды алудың қыр-сырын әбден меңгерген.
Бір ғасырдан астам уақыт қазақ азаматтары Ресей сияқты алпауыт империямен жанпидалықпен күресті. Осы күрестің қаншалықты ауыр, қанқұйлы жүргендігін Ресейдің бүкіл Орта Азияны үш-ақ жылдың ішінде тізе бүктіргенінен-ақ көруге болады. 130 жылға созылған қарсылық майданының тұтас бір кезеңін алып жатқан Кенесары мен оны қолдаған азаматтардың жанкешті күресінің мәнін түсіну үшін осындай салыстырмалы деректерді білген де жөн. Ата-бабаларымыздың ерлігін көзге басқаша елестету де қиын болар.
1922 жылы Қазақстанда Кеңес үкіметі жаңа орнап жатқан аласапыран тұста қараөткелдік қазақ азаматтары қаланың солтүстік жағында, Қараменді батырдың бейіті маңында Кенесары мен Наурызбайдың қаза тапқанына 75 жыл толуына арнап ас беріп, ат шаптырып үлкен жиын өткізген екен. Осы аста қазақтың Хан Кенесі, оның соңынан ерген серіктері Наурызбай, Ағыбай, Жанайдар, Жеке батыр, Бұғыбай, Танаш, Басығаралардың аттары аталып, олардың аруақтарына дұға оқылыпты.
Ас соңында қазақ азаматтары Ақмоланың сол кездегі көрнекті көшесінің бірі Базарнаяны Кенесары-Наурызбай көшесі деп атаған екен. Кейін Кеңес өкіметі есін жиып, қазақты бұғауға қайта салған уақытта бұл көше К.Маркс көшесі атанып кетті. Бірақ қазақ маңдайында бағы бар халық, ақыры өлдік-тірілдік дегенде аталарымыз армандаған, басын бәйгеге тіккен, тізеден қан кешкен тәуелсіздікке де жеттік. Сол тәуелсіздіктің бір көрінісі К.Маркс көшесі қайтадан Кенесары атына берілді. Ал ежелден хандар жайлаған жер болған Ақмола өңірінде жаңа Астана бой көтергелі Есілдің көрікті жағасында Кенесарының еңселі ескерткіші де көзтартып тұрады.
Тарих осы сияқты қарапайым да қызықты және өз заңдылығымен қайталанып отыратын оқиғалардан құралады.

 

Автор: Жамбыл Артықбаев , тарих ғылымдарының докторы, профессор

http://www.astananews.kz/kaz/index.php?option=com_content&view=article&id=439:2011-11-06-09-35-20&catid=105:2011-02-20-18-05-00&Itemid=507


 

КӨНЕДЕН КӨРКЕМ КЕСТЕЛЕНГЕН


Келісті көркем кесте! Және қандай, сиқырлы сөз кестесі ғой. Ежелден, сонау көне кезеңнен бермен төгілген төкпе күй тәрізді сезім қылын тербеп жібереді. Үздіксіз тебірентіп келеді. Бойды балқытады, әуезді әуенді шалқытады. Қанды лекітеді, жанды серпілтеді. Ата-баба арманы болған Тәуелсіз­дік­тің бал үніндей, келешектің бақ-бағамды алтын күніндей көкірек ашады, желпінтеді, сергітеді. Бұғаудан босану мың арман! Сол мезет шығыпты, міне, алдан. Тілекке-тілек, білекке-білек қосылған. Дұшпанның өзі жүзі сынып, тосылған. Ненің күші, бәтір-ау! Тілге тәтті оралары тағы да тегеурінді Тәуелсіздік! Тәуелсіздіктің маңдайы ашық, ажарлы орда­сы Астана да жүректе жүйелі жаңғырығып жатады. Сәт сайын, күнделетіп, айлап-жыл­дап. Әлбетте, мәңгілік жырдың түгесілмес қайнары ғой, ол шалқыма! Иә, солай! Астананың бүгінгі мерейі мен мәртебесі бұған дейін де сан ғасыр бойы тарихтың терең шыңырауынан шырқалып жеткен әнұран іспеттес. Бүгінгі Әнұран төбеден түскен жоқ, көненің көмбесінен күмбірлеп жеткен кенен де керім үн.

Иә, қазіргі Астананың тым-тым көнеден тартылған, көркем­сөз­де келісті кескінделген кел­бетін бірауық көңіл айнасынан көлбең­дете өткізудің өзі бір ға­ни­бет. Ал Астана туралы тол­ғақты әуеннен әу бастан-ақ оның ор­на­ласқан Ақмола аймағы, Қара­өткел иін-қабағы, әрине, ерке толқынды Есілдің мөлдір суы мен жасыл бұрымды жаға-жайы мың құбылған сурет-келбетімен сөз сиқырынан сыр ашып, бал таттыра исіндіріп, емірентетіні сөзсіз-ау! Ендеше, бүгінгі Аста­наны бүткіл атырап-аймағымен қосып, көнелі көркемсөзде қалай кесте­ленгені хақында толғанып көрелікші бір!

... Бабалардың, даналардың бебеулеген үндері құлаққа сайын даланың күміс қоңырауын күм­бірлеткен жел ызыңымен же­тетіндей.

“...Бетегелі Сарыарқаның бойында, соғысып өлген өкін­бес!” – деп сонау ХҮІ ғасырда талай әскери жорыққа қатысып, асқан жауынгерлігімен де даралана білген Доспам­бет жырау жасы отызға да толмаған қыршын кезінде-ақ түбі, Сарыарқада Кенесарыдай кертөбел атты ханның елдің еркіндігі жолын­да ормандай отарлаушылар­дың жалаңтөс­терімен жан алысып-жан берісетінін сәуегей­лікпен сезіп, бір ауыз сөзбен тұжырымдап кеткендей екен. Көркемсөздің қуаты-ай! Неткен наркес­кендей тасшабар едің. Жүзің алмас, ел қамын жеген, жерде қалмас. Сары­арқада соғысып өлген Кене­сары­ны өмірін қиғанына өкінді деуге ешкімнің тілі бармас, жүрегі дауаламас. Сол бетегелі жиделібайсын жердің бір пұшпаған­да, өзі қарыс сүйемін қанымен қорғап қалған Қараөткелдің бунақ мойынының Есіл өзенімен дариядай далиып кететін мойнақтау тұсында Кенесары ба­тыр­дың жауына арыстандай атылғалы тұр­ғандай кескін-сипатты бейнесі ескерткішпен сом­далған. Паһ шіркін, қалай айбарлы, айбын­ды, жүрек жұтқан кейіпте кемел сомдалған дерсің! Кенесары әлі күнге сол азаттық жорығының жортуылынан тізгінін тартып, айылын жимаған секілді. “Сақтық керек, сабырлым!” – дейтіндей ме, қазақтың әр азаматына. Түксиген қабағынан, ызғарлы жанарынан сондай бір ел ертеңіне елегзу­шілік аңғарылады. Хан Кенеге әрдайым ойлы көзбен қарай жүрелікші, жамағат!

Кенесарының ойы тас-түйін. “Жоқ, жоқ, қайткен күнде де Ақмола бекінісін алу абзал. Бірақ бес жүзге таяу жасағы, зеңбірек, кара­бин, іштесер қаруы бар, биіктігі бес сажын қорғанды, жан-жағын қоршай қазған терең орлы бекіністі Қоңырқұлжа мен Қарапұшық Иван оп-оңай бере сала ма? Айлаң жетсе, бермеймін дегеніне қоясың ба, аласың!..” (І. Есенберлин, “Көшпенділер”, үшін­ші кітап, 136-б., Алматы, “Жазушы”, 1976).

Жас буын, өсер ұрпақ, ел сенімін арқала­ған елгезек буын, есіңде жүрсін мына бір азаттық үшін болған қанды қырғынның елесі. Алдымен Кенесары атаңның атты ескерткі­шіне келіп тағзым ет те, жадыңа жатта мына көркемсөздің нұсқасын. Сонда ғана қадірін түсінерсің Тәуелсіздік сөзінің. Сонда ғана өзің бақытты ғұмыр кешіп жатқан Астанаң­ның айдыны мен айбарына тәнті бола түсерсің. “Кенесары Ақмола бекі­нісіне шабуылды осы тамыздың жетісі күні таңсәріден бастады. Ең алдымен бекініс оңтүстіктен солтүстікке дейін иілген тағадай үш шақырымдай жерден қоршалды. Бекі­ніс­тің күншығыс жағы бос – жарты шақырым­дай жерде Есіл өзені. Содан кейін барып қол­дың сегіз тұсында сегіз батыр тұрып алған. Оң жағында Кенесарының өзі, одан кейін Ағыбай, Ағыбаймен үзеңгілес Бұқар­бай. Қолдың шаңқай ортасында Басықара. Басықарамен қатарлас Төлебай. Төлебаймен үзеңгілес Құдайменді. Құдаймендіден солырақ Жанайдар. Сол қанатта Наурызбай. Таң құланиектеніп келе жатқанда бес мың атты әскер “Абылайлап” бекініске лап берді.” (Сонда, 155-бет.). Бұл қырғын Кенесарының жеңісімен, Ақмола бекінісінің алынуымен тек таң ата ғана толастапты.

Ерке Есілдің бүгінгі тұрпаты елге аян. Ал сол аласапыран тұста, күзге салым қандай болды екен? “Есіл өзенінің жағасында ой­дым-ойдым болып бітетін тал, шетен, сарыағаш, қайың, аршалардың жазғытұрым­ғы жасыл жапырақтары сарғылттанып, ал кейбіреулері үнемі соққан желдің екпініне шыдай алмай сидия қалған... Оның үстіне Есіл өзені жазғытұрым тасығанда кішігірім көл болып қалатын қамысты қарасулардың беті мен жағасы құсқа толы. Бұл арада кішкентай көкторғай, бөдене, көксерке, жағалтай кекілік, балатұмсық, шілден бастап, үлкендігі анау-мынау қозы-лақтан кем емес, қарақаз, бірқазан, дуадақ, қарабай, қырғауыл мол болатын” (Сонда, 163-бет.).

Ал түйсікке салып саралап көріңізші. Нет­­­кен сұлу көрініс. Табиғи тазалықтың таңға­ларлық таңбасы емес пе? Бүгін ше?.. Бүге-шігесін бағамдап отырсыз ғой... Тіпті бұл Есілдің жағасы мен әріректегі айдынын, одан арғы жылға-жылға бойынан қазақ да­ласының өзге жерінде сирек кездесетін жай­ра, тағанақ, сақалта, алақұмай, көк қарға, қо­дас қоңылтырды да іздеген адам табатын бо­лыпты. Жанамалап жатқан айна көлдерін­де қаз-үйрек, аққу, қарақу еркіндік пен ер­ке­ліктің әуеніне толассыз басып, әудем жер­ден сұлулық әнін әуелетіп жатады екен... Сол құс базарының тарқағаны ма қазір, қалқам-ау!

Таңданысымызды тарқата түссек, бұл араның қалың жотасынан әне кетті ағараң­дап ақкіс, қылт ете қалды-ау қарағанның қара түлкісі, қынаға боялғандай қырдың қызыл түлкісін қарашы, қылымси қалып, құлағын қулана түрген. Көл, өзеннің ну талынан тұмсықтары әрегідік ауа қарпып қалатын сусар, құндыз, бұлғынды елестетіп көріңізші... Алдыңыздан абайсызда жем іздеп тіміскіленіп келе жатқан сілеусін мен шие­бөрі шыға келсе, жүрегіңіз ұстап қалмасыншы...

Қайран да қайран қайырылмайтын сол ақ шүберектей үлбіреген қоспасыз таза табиғатым-ай! Келмеске кеттің бе? Ораласың ба, әлде бір замандарда... Адамдардың ақы­лы кіргенде, ұрпақ саналы болғанда табиғат біткен гүл-сезім өсімдігімен, жыртып айы­рылатын аң-құсымен қайта бір таңырқатар ма екен десейші, сол! Әзірге көңілге демеуі – осы өзіміз куә жүдеулеу, жадаңдау, жұтаңдау жайттар ғой...

Осы бір иін түсетін тұста Сегіз серінің отар­шылардың жазалау отрядынан қашып жүріп Есіл өзенінің тоғайына тоқтайтыны, мұнда да сүзе торауылдап, зықысын шығар­ған соң мұң-зарын “Көк Есіл” қоштасу термесімен былайша төгіп-төгіп жіберіп тайып тұратыны еске оралады (Н. Әбуталиев, “Сегіз сері”, Алматы, “Жалын”, 1991, 84-85-бет­тер): “Көк иірім Есілім, Жағаңда аяқ көсіл­дім. Шомылмақ болып суыңа, Балқа­шыңда шешіндім”. Балқашыңда деп, өзеннің жасыл жағасын меңзеп тұрғаны хақ. Неткен көрікті көкорай десеңізші. Одан әрі егіліп, езіліп кеткен Сегіз сері: “Көкшалғынды аралым, Көркем болып Есіл жаралдың. Жазығыңда ойнаған, Елік, киік, маралың”, – деп буырқанған сезімін сұлу жаратылыс иелерімен-ақ сабасына түсіргендей болады екен. Осыны оқып отырып-ақ ордалы ойға ке­не­лесің, өткеннің өрік гүліндей үлбіреген, тұнба да тұма тылсымына терең бата түсе­сің... Дәл осы тұста Шал ақынның: “Есілді өрлей қалың тал шығатын”, – деген суретті сөзі сананы еріксіз билеп, Күдеріқожа Көшек­ұлының (1820-1858): “Есіл, Нұра – екі су, Еңкейіп онан бетің жу. Біріңде шекер, бірің бал, Қайсыбірін айтайын, Бетеге көде жарылса, Шулап тұрған бәрің бал... Қайран Есіл, Нұрамыз, Қайда барып сиямыз... Есіл, Нұра сазымыз, Қаңқылдайды қазымыз...”, – деген сиқырлы қызықтыруымен-ақ қимастай қиял­ға батыратын балдай тәтті һәм маржан мәйекті өрнектері баурайтыны бар бойы­мызды.

Әлгі термеде “Көк Есіл” делініпті. Сонда біздің бүгінде тәнтілікпен таңдай қағып тақылдайтын “ерке Есіл, сылқым да сұлу Есіл...” – деп шұбыртпалатып әкететін түйсігі­мізге “Көк Есіл” жатырқанбай кіріге қояр ма екен? Соның жөні қалай? Қожа­берген жырау: “Көшпеуге Көк Есілден белді буған, Аббас керей жұрты да қырғын тапты”, – деп қалмақтар шабуылынан ащы зар төксе, енді бірде ол: “Көлденең көк Есілдің жарқабағын”, – дейді қазір тілдік қоры­мыздан жырылып қалған “көк” анықтауы­шын айқын мәнмен әрлендіріп. Мейлі ғой, ұзын аққан Есілдің жылғалы сағаларына сан атау жарасып тұрары кәдік. Әйтсе де “Көк Есілдей” көркем атаудан жөпелдемеде же­рініп не көрініпті?! Көк Есіл көк байра­ғымызды еске салуымен де әр жүректі желпінтіп, жарылқатпай ма!

Ауызын айға білеген небір күміс көмей шайырлардың ширығысынан шым-шымдап сыр тартып көрсек, тек бір Үмбетей жырау­дың мына бір көрегендігіне тәнті болмасқа және шараң жоқтай. “Елге лайық ер болады, Сарыарқа деп таңданып, Өзге жұрт аңсар жай болады, Ұмыттың ба соны, Абылай!”, – деп, Бөгембай өлімін Абылай ханға естірту қаралы сәтінде ханның ойына елдік мүддеге орайлас түрлі-түрлі аманат тастай сөйлепті. Бір жағынан Сарыарқаға ертеңгі, яғни бүгінгі таңданыстың да сырына меңзеп үлгергендей екен. Қазір де Сарыарқа деп таңданып, оның төсіне қонған Астанадай шаһарға тәнті болмайтын пенде кем де кем емес пе?

Күніне сан мәрте Қазақ радиосының әсем сазымен сезім тербей әуелей естілетін “Бағаналы орда, басты орда”, – деп жүрек шымырлатып жіберетін сөз әркімнің жанына жақын шығар. Бұл сөз де тарихи үндестік үдерісінен алыс қонбапты. Бұхар жырау бабамызға жүгінсек: “Бағаналы орда, басты орда, Байсал орда қонған жұрт...” – деп екінші буынын мүлде жұтындырып жіберіпті. Шіркін, осыны бөле-жармай қосақтап айтса ғой... Байсал ордаңыз қазіргі Ақорда – елорда емес пе?

Есіл бойын, бүгінгі елорда аймағын Қара­өткелсіз әсте елестете алмайсыз. “Қараөткел таныс едім екі араға”, – деп көңілін сұрай келген Әсетке Кемпірбай ақын ақырғы сөзін арнағанын да жақсы білеміз. Жарықтық Арқадағы хан-қараға, Қара Ертіс, Қарқара­лыдағы жандарға сәлем айтып, Семейде топырағы бұйырарын емексітіп, кеудесінен көкала үйректі “хош” деп ұшқызған қайран ақын соңғы демі бітерде Қараөткелді тегіннен-тегін есіне алып, медет етті дейсіз бе? Ал Балуан Шолақтың “Мен Шолақ он жасымнан болдым баяу, Қаңғырып Қараөт­келде жүрдім жаяу...” – деп жаласы сексен өгіз өзіне ауса да көзделген жалғыз оқтан именбей алған бетінен қайтпаған ғой. Сонда да Қараөткелдегі орыс-казак қаумалауынан кері тайқып, шімірікпеген ғой сабазың. Оның “Ғалия” дастанында да Қараөткелге қатысты өрбіген оқиғалар да жеткілікті. Мысалы, “Ойлап тұрсам, дүние, жалғаның-ай, Өгіз сатып Қараөткел барғаным-ай”, – деп өз қармағына ойда-жоқта ілінген Ғалияға деген іңкәрлігін сәл баса қойып, іле: “Қара­өт­келде, Ғалия, сен емес пе ең, Бұл Арқаның шор­таны мен емес пе ем?” – дейді өркеш­тене түсіп. Ғашықтық дертіне малынған ақынның бүгінгі ұрпақтары да Қараөткелдің қалтарысты қабағында тек атасынан бір айырмашылығы – қайғысыз-шерсіз ғұмыр кешіп жатқандай. Көшесін бойлап бара жатқан ғашықтардың дем-лебінен-ақ бір-біріне деген ынтықтық табы сезіледі. Саябақтардағы сүйіспеншілік сезім шалқыған мүсін-бейнелердің жөні бір басқа секілді... Көз арбайды, көңіл тояттайды...

Ал Мәдидей композитор, әнші, ақын: “Міндім де қаракөкпен жылыстадым, Бардым да Қараөткелге жыл қыстадым”,– деп науқасы жанына батып жатқанда да сол қасиетті мекеннен шапағат, медет күткендей іздеп барып, паналағанынан-ақ біраз сырдың ұштығын аңғаруға болар... Қараөткел жер жәннаты болмаса, оны Мәди іздеп келер ме? Сол Қараөткелде қазір Астананың шағын бір ауданы орналасқан. Тұрғындары терең тарихқа дендеп енбегенімен, Астананың абыройы үшін маңдайтерлерін сығып хал-қадерінше еңбек етіп жатқандай. Өткел бермес баяғы Қараөткелдің табанына тұрғы­зылған тұрақ-жайлардың бойында көктемгі лайсаңда қара батпақтан аяқ алғысыз күй кешетіндер біртіндеп енді тас төселген жол­дарға кенелуде. Тұрмыстары сөйтіп реттеліп келеді. Кешегінің бүгінге салынған өткел-көпірі ғой Қараөткел! Жай өткел емес, алтын өткелі ғой, тарих тәубә дегізіп, Тәуелсіздік үшін таңбалаған!

Құнарлы көркемсөз құйқасының дәмі әлі күнге таңдайдан кете қоймапты. Қосыла оқып көрелікші Сәкен Сейфуллинді: “...1918 жылдың жазы шыққалы қаладан бірінші ғана көкке шыққанымыз сол еді. Көкке аунап, Есіл жағасында жаттық. Алтыатармен нысана аттық. Есілдің жағасы көк жапыраққа оранған. Қалың, көкөрім тал. Біз жатқан жер талсыз жиек. Көк шалғын. Есілдің суы көкпеңбек (Көк Есілге тән сипаттама тағы алдан шығып отыр – Қ.Ә.) көк жібектей иреңдеп, шымырлап ағады. Аспан да жұп-жұмсақ көк торғындай. Алыстағы далалар да көкпеңбек”... Қайран қаймағы бұзылмаған сол табиғат! Сидаң тартып, сарғыштанып, сағымға айналып кеттің бе бүгін? Сілікпеленген сілемдері қалды-ау, бүгін!

“Тар жол, тайғақ кешуін” осыдан 82 жыл бұрын жазған Сәкеннің аңсарлы көңілінен Есіл бойы, оның жағасындағы Ақмоланың көтерілісшіл тыныс-тіршілігі түрліше ой салады адамға. Онда табиғаттың тылсым сыры шебер түйінделсе, түрмедегі өзінің бостандықты аңсаған көңіліне сап-сап тілеп, ішқұса болғаны да өзекті қариды екен. Есіл жағасындағы бақшаға жұмысқа айдап салған түрмедегілердің бірі болған ол былайша армандайды: “Тұтқыннан қашып кетсем, анау қиырсыз кең еркін далаға сіңіп кетсем... анау түйелі қазақтармен бірге кетсем, не анау ағаш арбаға өгіз жеккен қазақпен бірге кетсем... бостандықты, елді енді бір көрсем!..”

Ой, дүние-ай! Қайғысыз көңілдің түсіне кірер ме, мұндай зар-нала. Ақмоладағы қапастан еркіндікке тіленген ерлік ой түбі тегеурінді күшпен теңдік алғаны, міне, алты алашқа аян! Есілдің бойынан небір елдік мінезге тән арман-үміттер көгершіндей көкке шарлапты-ау! Әне, байқайсыз ба, күнге шағылысып, аспан астында ойнақ салған кептерлердің шалт қимылынан шадыман-шаттықтың шұғылалы күйі сорғалап жатқан­дай... Қазір сене ме екен, жағада анау қармақ салып, алаңсыз тұрған жасөспірімге Сәкен атаң ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Ақмоланың күйкі көрінісін былайша суреттеп жазып еді, десеңіз. “Қала – қараң­ғы, күңгірт, тұманның ішінде. Қала тынысын тоқтатып, өліп қалған бір зор мақұлық тәрізді. Көше жым-жырт, дыбыс жоқ... Айнала қоршап, мылтықтарын даярлап ұстап келе жатқан жаяу казак-орыстар. Олардың сыртынан қоршап, қылыштарын жалаңаш­тап, даярлап келе жатқан атты казак-орыс­тар...” Жан түршікпей қайтеді. Азатшыл Сәкен атаңды айдап барады ғой... Мына көшелерде Сәкеннің сұрғылт күндері де өткенін есте сақтай жүргейсің, қазақтың үміт артқан өскелең ұрпағы. Жадыңда тұт аталар іс-қимылын. Бал-маскарад думанына басың айналғанда немесе шетелдік түрлі ток-шоулардың шырқырынан тұла бойың тітіркенгенде, бір мезет осы қалаңда болған сондай қанқұйлы елестер есіңнен сырылып өте шықсыншы... Сен бүгінге қайдан, қалай келген екенсің? Саралап бақ, сабазым!

Көмбеден көселген көркемсөздің бір дәйе­гіне тағы бір мәрте жүгінелік. І. Есенбер­лин­нің “Көшпенділерінде” (Бірінші кітап, 123- бет): “Әбілқайыр Есіл, Нұра бойын өзіне қаратып, Орда-Базарда ат шаптырып, балуан күрестіріп, батырларына олжаны бөліп, ұлан-асыр той жасап жатқанда...”, – деп келетін мәнді тіркестер бар. Одан әрмен осы Ордада отырып Әбілқайырдың Самар­қантқа көз тігетіні баяндалады... Елордада сыртқа суық көз тігілмейді, сыйластық қа­рым-қатынастың ұшқыны жалындап атады... Осы кітаптың 290-бетінде: “...Ақылды, айлакер Мұхамед-Шайбани да соны қолданады. Егер қазақ жеріне шабуылға шық­са, ол әрине ең алдыменен Созақ пен Ұлы­тауды шабуға тырысады. Дешті Қыпшақ сандық болса, бұл екеуі соның кілті. Торғай, Ақжайық, Еділ, Есіл, Тобыл­да­рыңның бойы сол сандықтың түбінде жатқан қазына. Аузы ашылған сандықтың ішіндегі мүлікті біртіндеп ала беру кімнің болса да қолынан келеді. Сондықтан бізге қайткен күнде де Созақ пен Ұлытауды сақтап қалуымыз шарт”, – деген аймаңдай сөйлемдер кездеседі. Аймаңдай деп отырғанымыз, әлгі жіктел­ген өзендер бойының сандық­тың түбінде жатқан қазынаға баламаланып, теңелуі еді. Араға ғасырлар түскенде де Есілдің қос жағалауы қа­зы­наға бөгіп, бөктеріліп жатқаны қандай таң-тамаша қаларлық көрініс еді! Бір Елорданың өзі баға жетпейтін қатпарлы қазына емес пе?

Патшаның отаршыл әкімдері нендей сорақы қиянатқа да ба­ра­тын еді. Бұл жөнінде қалам­гер, ғалым Сапабек Әсіп “Қазақ қасіреті”, т.б. еңбек­терінде қабырғасын сөгіп дегендей, қақырата жазды. Жайықпен қоса Үй, Тобыл, Есіл, Ертіс өзендері­нің жағала­рын қыстап жүретін қазақ ру­ларының қырға қуып тасталып, сулы да, нулы жерлерге жол­атпауын нақты деректер­мен масқаралап түйреді. Осы аталған өзендер бойындағы казак әскерлері де қазақ байғұс­тың өзінің жерін өзіне жалға беріп, тұяғын қи­мылдатпай-ақ ақшадай, малдай табыс тауып отырыпты. Өздері шаш-етектен байып, жергілікті тұрғындар тақыр кедейге айналған. Міне, Есіл бойының қазақтарының көрген құқайы. Есілге сыр тоқып зердемен қараңыз­шы, оның мұңды да, шатты толқыннан сондай-сондай қиямет-қайым қорлықтың іздері де аңғарылып қалар еді-ау! Енді құдай ондай құқайдан сақтасын.

Ақмоланың күнгейлі келешегіне деген ақ перде сезім-сенім сонау көнеден бері айтылып келеді екен. Поляк революционері Адольф Янушкевич ХІХ ғасырдың бірінші жарты­сын­дағы қазақ даласы өмірінің көріністерін бейнелеген жазбаларында жаңа елді ме­кен­дер­дің саңырауқұлақша көбейе түскеніне таңдана келіп: “...Ақмола, мәселен, бүкіл даланың болашақ астанасы. Ақтау, Атбасар, Көкпекті, Құсмұрын – осының бәрі менің көз алдымда туып, өскен мекен­дер”,– деп болашаққа тамсана ой тастауын көрегендіктің кепілі де­меске еш амалыңыз жоқтай. Кесіп-пішіп сөз түюдің өзі дала мінезін, ондағы болып жатқан ілкім өзгерістердің бағасын жетік зерде­легендіктен туады десек, онша қателеспеспіз.

Түйсіктің алдамайтынына тағы бір дәлел бар болып шықты. Оған Әлихан Бөкейханов­тың “Григорий Николаевич Потанин” деген еңбегінде Қызылжар оязындағы Сібірдің атты казагының баласы, кейін үлкен ғалым болған Потаниннің елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген кісінің көш басын алып жүре алмайтынын, олай болса көп ұлттан құралған Россияны бір орыстың билеймін дегенінде мағына жоқтығын, сол себепті де Россия өзге тілі, тұрмысы, қаны басқа жұртқа автономия беруі керектігі жөнінде байыпты ой тастай келіп, ол салмақты ойын былай қорытқан екен: “Қазақты автономия қылсақ, Қараөткел Алаштың ортасы, сонда универ­ситет салып қазақтың ұлын, қызын оқытсақ, “Қозы – Көрпеш – Баянды” шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Міржақыпты тапқан қазақтың кім екенін европа сонда білер еді-ау”. Және де Потанин әлгіндей жыр жақұтын жүрегінен шығарған талантты халықтың “махабатты сынай, бағалай білетінін” ескер­тіп, “Мұндай жұрттың қатыны келешекте ұл тауып тұр, аты бәйгеден келіп тұр. Қазақ жұрты келешекте кіммен болса да қатар отыруға ұялмайды”, – деп ерте заманда сәуегейлік танытқанына қазір кім таңдана қояр дейсіз. Өйткені, әлгі жорамалдың бәрі шындыққа айналғалы қашан! Тұтас Елін әлемге әйгілеген Елбасы үнемі төменшікте­мей төрде отырып, төрелі сөздер айтып, тыңдаушысын ақылман ойымен ұйытып келеді емес пе! Н.На­зарбаевтың: “... Ерке Есіл жағасында бой көтерген, ерекше сәулет­тік ландшафты бар, бірегей мүсіндік нышан­дары сап түзеген, жоғары технологиялы болашаққа ұмтылған, өзгені сыйлап, өзінің жаңа астанасы мен өз елін шексіз мақтаныш тұтатын көп ұлтты және көп дінді халқы бар әсем де мейірлі астанамыз, міне осындай қала”, – деп махаббатпен, мархабатпен айтатынына халқы да соншалықты марқайып отырады. Қазақстанды түлеткен тәуелсізді­гіне тұғырлы бап тілейді әр таң сайын. Елба­сының елімен әманда бірге болуын тілейді.

...Көнеден тартылған көркем сөздердің киесі бар екен. Кестенің жүзіндей өріліп, Есіл бойы, Қараөткел атырабы, Ақмола бекі­нісінің бетегелі беті, кеңестік облыс орталы­ғының ортақол тіршілігі, бертіндегі назар­баев­тық-астаналық алтын қолтаңбаның мүм­кін боларлығы, жалпы Қазақ елінің жарқын болашағы – бәрі-бәрі әр қазақтың жүрегін дір еткізіп, көркемсөзде ежелден-ақ жырла­нып келіпті, мәңгілік жырлана да беретін шығар!

Лайым, солай болғай!

Қайсар ӘЛІМ, АСТАНА.

"Егемен Қазақстан"


Хан Кененiң қамалдары

 

 

Кетемiн деген есте жоқ,

Кетiрдi дұшпан жауларым

(Нысанбай жырау) <

Кетемiн деген есте жоқ,

Кетiрдi дұшпан жауларым

(Нысанбай жырау)

Елiнiң тәуелсiздiгi үшiн басын бәйгеге тiгiп құрбан болған қазақтың ең соңғы ханы – Кенесарының өкiнiш­­тi қазасы екi ғасырға жуық уақыт өтсе де ел-жұртын күңiрентiп келедi. Нысанбай жырау зарында Хан Кененiң бытыраған халқының басын қоса алмай кеткен арманы, қорғансыз қалған ел-жұр­ты­ның тағдыры, жаншылған рухтың күйзелiсi бар. Арпалыста өткен өмiрi, оған қорған бола алмаған бейшара халқы...

Нысанбай жыраудың жоқтауы бүкiл қазақтың даласына жайылды, киiз үйдiң iшiндегi қараша халық патша кезiнде ашық жыласа, кеңес заманында тығылып үнсiз егiлдi. Бұл – жеңiлген халықтың соңғы жоқтауы едi. Көшпендi өркениеттiң жеңiлiсi. Орыстың жабайы да жауыз отаршылдығының жеңiсi.

Батыр өлдi, соңына ерген шоғырдың да көзi жойылды. “Бунтарьдың” көзi жойылған соң орыс­тан шен тағып, шекпен киген жағымпаздардың күнi туды. Төренiң көңiлi тынышталды. ХIХ ғасырдың соңында тойымсыз тонаушы губернаторлар мен орыс-түрiк соғысынан қашып, Азияны бағындыруға ғана шамасы жеткен орыстың қатыгез, дарынсыз әскербасылары жеңiске жеттi.

Ердiң көзi құрыды. Қорқақ бұғып қалды, ер майданда өлдi. Ез көбейдi. Хан Кененiң жанына ерген серiктерi мен артына ерген жұртының естiлерi қаза тапқанда, тыныш ұйықтаған маубас қазақтар ұрпағын көбейттi. Маубастан – мау­бас, құлдан құл туды. Тәуелсiз­дiктен соң да бiздiң тобырлық санадан шырмалып, елдiк санаға жете алмай жатқанымыз, мойындауымыз керек, ерден емес, езден туғанымыздың кесiрiнен. Мұны отарлық сана не басқаның езгiсiнiң кесiрi деп жуып-шаюдың қажетi жоқ. Қортық санасы күнделiктi күйбеңнен аса алмайтын, нан тапқанға мәз, бейшара халiмiздiң себебi бұл.

Батыр көмусiз қалды. Әлi де көмусiз жатыр. Тәуелсiздiктен соң да оларды дұрыстап көме алмай жатқанымыз, қазақты сырттан бақылаушыларға тиiмдi болар. Себебi, батырдың денесiндегi рух ғасырлар өтсе де сақталады. Батырдың басы мен денесi табыстырылса, қазақтың рухы көтерiледi. Халықтық рух оянса, құлдан туған билiк­тi үрей басады. Исатай мен Ма­хам­­беттiң де, Сырым батырдың да, тiптi хан Кененiң де денесi мен басын түгендемеуiмiздiң сыры осы. Жазушы Ғаббас Қабышұлы айт­қан “Кенесарының денесi мен басы қосылмай, қазақтың күнi оңбайды” деуiнiң мәнi терең.

ХIХ ғасырдың соңында отарлау­шылардың қолдарына су құйып, қазақтың руларын бағындыруға бар күштерiн жұмсаған, даланың байлығын солардың тонауына атсалысқан байшыкештер мен билердi қайта дәрiптеу сәнге айналды. Солардың ұрпағы атам мыңдап жыл­қы айдады. Орынборға, Омбыға барып, губернатордың қолын жалаған, әрiсi Петерборға барып патша ағзамның етегiне жармасқан деген мазмұнда бай бабаларының атын дәрiптеп, ас берудi сәнге айналдырды. Олардың ХIХ ғасырдың соңында қарағайдай қылып салдырған мазарлары биiк те сәндi. Отарлаушылар құлатпаған. Отарлаушы билiк кiмдi, қай жерде құлатуды бiледi. Мазарларды бүгiнгi ұрпақтары қайта сылап-сипап сықитып жатыр. Керiсiнше Хан Кененiң ба­сы қайда қалғанын әлi бiлмеймiз, Исатайдың ақтық шайқасы өткен Ақыраптың даласы баяғы алқам-салқам. Исатай әлi көмусiз. Сырым қай жерде ажал құшты, кiм өлтiрдi, қайда қалды? Әрiсiн айтқанда, Тоқтамыстың балалары қапыда өлтiрген, таспен бастырылған ер Едiгенiң сүйегi Ұлытаудың үңгi­рiн­де әлi ағарады. Марқұм Әлкей Марғұлан ғана жақындап барды. Басқа ешкiм ат iзiн салған емес. Сарайшықта қазақтың шаһид кеткен хандарының бастары күн астында қақталып жатыр. Жайықтың суы оларды шайып, су түбiне батырып барады. Жер басып жүргендердiң жоқты түгендеуге парасаты аз. Бұлардың бәрi түгенделмей, қазақтың рухы көтерiлмейдi, қазақтың мемлекеттiгi шартты түрде ғана. Шын тәуелсiздiк бағамы – сол тұлғалардың жанкеш­тiлiгiнде.

Хан Кененiң жанында қазақтың бұқара халқы, қандыкөйлек жолдастары – батырлары. Олардың қырғын шайқас болған жерлерде қалдырған бейiттерiнен көруге болады. Елi үшiн құрбандық бола бiлетiнiн алдын ала сезген аруақты хан жүрген жерiнде әйтеуiр ғасырлардан асатын белгiлер қалдырды. Қасымдағы батырларды елi ұмытпасын, ел есiн жинар, естi ұрпақ та келер деген ой болғандай. Хан Кененiң қолымен қаланған бекiнiстер орны, шайқаста өлген батырларын өз қолымен жерлеген тас бейiттер, жер жағдайымен мұқият жасырылған атыс ұялары әлi де Арқа мен Мұғалжар тауы, Жем бойы, Торғай мен Ырғыз өзендерiнiң бойында. Сол белгiлердi тани бiлген, көре бiлген жөн.

Хан Кененiң қалдырған iздерi – шайқас болған жерлер, жер атаулары, жырлар. Парықсыз жалдамалы қырғыздардың қолынан ажалы жеткенде, өкiнiш өзегiн өртеген хал­қы астарлап көп нәрсенi сақтады. Қолдан келгенше Кенесарының жорық жолдарымен қайта жүрiп, жер жағдайын бақылап, соңғы ханның қалдырған iздерiн табуға болады.


БЕКIНIСТЕР

 

Хан Кененiң әскерi жүрген жерлерiнен патша қамал сала бас­тады. 1820 жылдары Көкшетау, Қарқаралы, 1830 жылы Ақмола, 1846 жылы Атбасар қорғандары салынды.

Ел әлi күнге дейiн Арқадан келiп, қоныстанғанда хан Кененi қошеметтеп қарсы алған жердiң атауын сақтаған. Көкшеден ерiксiз кетiп, Арқадан ауған соңғы қонысы Торғай-Ырғыз алқабы, Мұғалжар, Жем бойы едi. Себебi, губернаторға өте алыс, оның үстiне жергiлiктi рулар ханға тiлектестiк танытты. Әскерiн азық-түлiкпен, жылқымен қамтамасыз еттi, батырларын қосты. Ең бастысы – жазалаушы отрядтардан сақтандырып отырды. “Қазақстан ХIХ ғасырдың 20-40 жылдарында” еңбегiнде Е.Бекмаханов Кенесарының ең көп күш жинаған жерi Ырғыз, Тор­ғай даласы екенiн айтады: “1838 жылы Кенесары бастаған Орта Жүз қазақтары Кiшi Жүз жерiне – Ырғыз бен Торғай ауданына, Орынбор әкiмшiлiгiнiң шығыс бөлiгiне өте бастады. Бұл аудандар Батыс Сiбiр губернаторлығынан да, Орынбор губернаторлығынан да бiршама алыс жатқандықтан, олардың Кенесары үшiн стратегиялық маңызы зор болды. Сондықтан осы аудандардың көп уақыт ұлт-азаттық қозғалыстың орталығына айналуы кездейсоқтық емес”.

Хан Кене Ырғыз, Торғай алқабына қоныс ауыстырып едi. 1845 жылы Ырғыз және Торғай бекiнiс­терiн салуға кiрiстi. Қазақтың байлығын тонап, Орталық Азияға сау­да мұраты үшiн жол ашуды көздеп отырған Ресей қорықпаса, ақша ша­шып, қаһарлы хан жолынан бекiнiстер тұр­ғыз­бас едi. “Ақтөбе облысының қазiргi Әйтеке би ауданында Кенесары көтерiлiсiнiң iздерi сақталған жер атаулары көп, – дейдi жергiлiктi өлкетанушы Рысжан Iлиясова – “Наурызбайдың қарауыл төбесi”, “Қойлыбай қыр­ғыны”, “Басықара қопасы”. Осы өңiр тұрғындары Мираш Мырзағұлов, Шайхы Сәтiм­ұлы, Тұратай Шамауовтардан бұл жөнiнде талай әңгiмелерге қаныққанмын. Барлығы да Кенесарының негiзгi жорық жолдары Ырғыз-Торғай даласында, Мұғалжар тауы, Талдық, Шетырғыз, Темiрастауда, әсiресе, Мәнi әулие қорымы маңында болғанынан хабар бередi”. Осы ауданның Қарашатау елдiмекенi төңiрегiнде Кенесарының тас қамалы атанған жер атауы бар. Ақтастардан қаланған қамал орны 1950 жылдарға дейiн сақталып келгенi­мен, тың игеру жылдарында тастары тасып әкетiл­ген. Бұл да бiр дерек.

Ахмет Кенесарыұлының “Кенесары және Сыздық сұлтандар” атты өмiрбаяндық жазбасында хан Ташкент билеушiсi жауыздықпен өлтiрген екi ағасы Саржан мен Есенкелдiге, Әзiрет сұлтанға зиярат етуге келгенде Қоқан әкiмдерi өлтiрген әкесi Қасымға арнап Торғай өзенi бойында ас бердi. Аста Орта Жүз бен Кiшi Жүздiң жақсылары Кенесарыны ақ киiзге салып хан көтердi деген дерек бар. Осы тарихи орынды анықтаған дұрыс. “Сол жерде Орта Жүз бен Кiшi Жүздiң жаужүрек батырларының бәрi Кенесарыға қосылып, ылғи онымен бiрге көшiп жүрдi. Кейiнгi қосылған елдiң бәрi де орыс әкiм­дерiне бағынып, бұрынғы жерлерiн­де көшiп-қонып жүргенiмен де, орыс­тарға бiлдiрмей ханға зекет төлеп, орыс жағынан естiп-бiлген хабарларын жеткiзiп тұрды... Ол: патша қазақтарды өздерiне билетер, Абылай ханмен жасасқан шартты өзiмен де жасасар. Сонан соң Русияға арқа сүйеп алып, әкесi мен екi ағасын өлтiрген қоқандықтардан өшiмдi алармын, олардың қоластында қалған Ұлы Жүздi өзiме қаратармын, бәлкiм Қоқан хандығын жеңiп алармын деп ойлаған едi. Осы оймен алдымен орыстармен байланыс жасау үшiн Орынборға таман жақындап, Ырғыз өзенiнiң сағасына көшiп барды. Бiрақ ойлағанынан ештеңе шықпады. Орынбор мен Омбы генерал-губернаторларының бұйрығымен Кенесарыны ұстау үшiн екi жақтан да әскер шықты. Кенесары амалсыздан Русияға қарсы соғысуға мәжбүр болды”.

40 мың шаңырағын соңына ерт­кен хан Кененiң өзiне қараған жұртына қатер төндiре алмас. Шың­ғыс хан тәсiлiмен оң қанат, ортаңғы қанат, сол қанат боп жасақталған әскерi тұтқиылдан шабуылдау тәсiлiн меңгергенiмен ерек­шелендi. Мұндай тәсiл Исатай мен Сырымның соғыс өнерiнен де байқалды.

Кенесары мен Наурызбай бейнесi Жүсiпбек Шайқыисламұлының “Наурызбай-Ханшайым” дастанында анық сомдалды. Оқиға Кiшi Жүздiң алтын-жаппас руларының көшi-қон жолында, Батпақты көлiнiң жанында өтедi. Дас­тандағы жер атаулары Үшбурыл көлi, Тоқырауын, Тоғыз арал өткелi. Бұлар Торғай өзенi сағалары болуы мүмкiн. Оқиға 17 жастағы Наурызбайдың алтын-жаппастармен бiрге қоныстас Тiлеу­қабақ аталығының қызы Ханша­йыммен үйленуi, қыздың келiн болып түскен бойы Кенсарының көзi өтiп қайтыс болғаны жөнiнде. Ханшайым өлiмiнен соң Наурызбай ағалары Ержан төре, Ағыбай батыр, Кенесарымен бiрге Қоқанды шабуға аттанды. Бұл жоғарыда келтiрген Ахмет сұлтанның дерегiмен ұштас.


МӘНI ӘУЛИЕ ҚОРЫМЫ

 

Ханның жорық жолдарының бiр iзi қалса, Мәнi әулие қорымында қалуы мүмкiн деген оймен осы оқшау жатқан өңiрге арнайы бар­ғанбыз. Мәнi әулие қорымы – Ыр­ғыз ауданының Шеңбертал елдiме­кенiнен 9 шақырым жерде оқшау жатқан төбе. Бұл – ескi Мұғалжар тауының сiлемдерiнiң жалғасы, шөгiп кеткен таудың бiр тұсы. Тас қорымдар биiк төбеде орналасқанына қармастан, арнайы бармаса бiрден көзге түспейдi. Ел аузындағы деректерге қарағанда, Мәнi әулие тарихы жоңғар-қазақ тарихымен сабақтас. Қалмақ тұтқынындағы қазақтың бiр батырымен қашып шыққан қызды әкесi қуып жетiп қайтара алмайды. Әкесiне қарамай кеткен қыз жiгiтiмен бiрге осы Ырғыз өзенiнiң жағасына жетiп дамылдайды. Төбенiң етегiндегi суға шомылып, алып бәйтеректiң түбiне келiп тыныстаған қызды жылан шағып өлтiрген. “Қалмақтың қарғысы жаман деген рас екен, мен саған жоқпын, осы жерге жерле. Бiрақ ешқашан атымды атаушы бола” деп көз жұмған қызды осы жерге қалдырған батыр әрi қарай жалғыз кеткен. Бiр аңызда ол әйгiлi Жәнiбек батыр, қыздың есiмi – Ақбiлек дейдi. Оқиға XVIII ғасырдың ортасы не соңына келiңкiрей­дi. Осы төбенiң екi жағынан да өзен ағып жатыр. Бұл – далалықтағы Шетырғыз өзенiнiң Ырғыз өзенi­мен тоғысатын тұсы. Қазiр жiңiш­керiп, сараң ағып жатқан өзеннiң төбемен ұштасатын аралығында ну қамыс өскен, қалың тоғай болғанға ұқсайды. Дала жолбарыстары да кезген дейдi. Осы төбенiң батысымен тiке жүре бергенде, Жем бойы­на жақындайсың. Ал Жем бойы Ақтабан шұбырындының кезiнде қалмақ тайпаларының қонысы болды. Әлi күнге дейiн Жемнiң жер атауларында қалмақ байларының есiмдерi сақталған.

Төбе биiгiне көтерiлгенше тас қорғандарды жасырып тұр. Тас қорғандар арасы бiр-бiрiнен оқ­шау. Екi түрлi тарих, бiрнеше кезең оқиғалары бөлiнiп-ақ қалған. Шеткерi орналасқан қалақ тастардан қаланған, ерекше құпияны бойына жасыра бiлген бiрнеше қатарлық қорғандар сап түзеп тұрған әскер секiлдi. Осы тас қамалдың аумағы үлкен, сұсты, қатар-қатар бейiттер. Қырғын соғыс­тың iздерi. Оң қатар, сол қатар әскерi секiлдi, бұл жерде 60-тан астам тас бейiттер мызғымай тұр. Шебер қаланған. Әрқайсысының алдында ру таңбалары бiр үлкен жалпақ тасқа басылып қойылған. Бұл жерден арғын-тарақты, шеркеш, ысық, әлiмнiң қарасақал руларының таңбаларын ажыраттық. Кенесары сарбаздары болуы мүмкiн.

Арман-өкiнiш, шаһид кеткен батырлардың “әттеңi” әлi күнге дейiн сезiледi. Бейжай қарау мүмкiн емес. Тас қорғандарды тұрғызған шебердiң қолтаңбасынан “бiздiң тағдырымыз шешiлiп қойылған. Бiз таңдаған жол – осы” деген байламды сезесiң. Әскери сап тәрiздi бейiт-қорғандар қалап, тек ру атауларын ғана қалдыруы Кенесарының сақтығынан болуы мүм­кiн. Мұнда сүйегi жатқан әр батырдың отбасы, бала-шағасы, туыстары артта қалып барады. Олардың алдыңғы тағдырына кепiлдiк аз. Хан iзiне түскен жазалаушы отряд осы төбенi талай тiмiскiлемедi дейсiз бе? Ендеше батырдың аты-жөнi таспен жазылса, соның ұрпағын қырып тастар едi. Ақылды хан осы жағының бәрiн ойластырған. Бiздiң осы төбеге келе салысымен, Кенесарының сарбаздары деп жабыса кетуiмiздiң бiр себебi, Шеңбертал өңiрiнiң қариялары 1990-жылдарға дейiн Кенесарының Ырғыз өзенiнен өтiп, Жемге барар жолда шайқаста өлген сарбаздарын қойған орны Мәнi әулие қорымы деп айтқандары негiз. Жергiлiктi қариялар әкелерiнен естiген аманатты жеткiзiп кеткенiмен, Кенесары бейнесi жабық тақырып бол­ғандықтан, мән берiлмедi. Мәселен, Шеңбертал ауылының тұрғыны марқұм Сұлтан Әжмағамбетов ақсақал 1993 жылдың ақпанында өз аталарынан естiген деректi жергiлiктi “Ақтөбе” газетiнде жариялады: “Кенесары Ырғыз өзенiнен өтiп, Мұғалжар, Жем бойы­на дейiн барып соғыса жүрiп, қаза болған сарбаздарына, әр рудың ерлерiне осы қорым басында бiр-бiр оба жасап, таңбасын ойып, жақпар тастармен бастарын қарайтыпты”.

Сұсты обалардан әрiрек жатқан тастары көнерген, ертерек дәуiрдiң қолтаңбасын аңғартып тұрған орын баяғы аңыздың кейiп­керi – арманда кеткен, жыланнан ажалы жеткен ару болуы мүмкiн. Тастың қалануы мүлдем басқа. Үйiлiп салынған. Буддалардың тас үю тәсiлiне ұқсас. Бiрiнiң үстiне бiрiн биiктете қаланған. Не болса да шеше аманатымен қалмақтан қашқан сұлудың бейiтi. Жоңғар шапқыншылығынан кейiн­гi кезең­нiң белгiсi десек, жанындағы шөгiп кеткен тас бейiттер де қалмақ-қазақ жаугершiлiгiнiң куәлерi болуы мүмкiн. Бұл бейiт­тердiң орналасуы Кенесары сарбаздарынан мүлдем бөлек. Кезең­дерi мүлдем басқа екенiн тастарынан, күйiнен аңғаруға болады. Екi дәуiрдiң, екi жаугершiлiктiң оқиғалары осылайша бөлiнiп жатыр.

...Кенесары қолының iзi қал­ған қорғандардан батыр рухы 150 жыл өтсе де сезiлгендей. Сездiрiп тұрғандай. Қазақтың арманда кеткен соңғы шаһид ханының аяғы тиген жерлердi қайта анықтаған дұрыс. Тас қамалдары мен қиратылған қорғандарындағы сенiмдi серiктерi ұрпағының ұмытпағанын қалайды.

 

Баян СӘРСЕМБИНА

Ақтөбе облысы.

"Жас Алаш"

Жаңартылды 05.09.2012 10:16